Dünya’nın etrafında yüksek süratte savrularak dolaşan, bilim insanları tarafından “uzay enkazı” yahut “yörünge kalıntıları” olarak isimlendirilen insan üretimi objeler, uzaydaki araçlara ve astronotlara risk oluşturmanın yanında yörüngeyi tehlikeli bir geçit haline getirerek insanlığın Dünya’nın ötesine yaptığı keşif seyahatine pürüz olabilir.
Sovyet Birliği’nin 4 Ekim 1957’de Sputnik 1 uydusunu uzaya fırlatarak ABD ile “uzay yarışını” başlatmasından bugüne dek birçok ülke haberleşmeden istihbarata, bilimsel müşahededen ulusal savunmaya, hava varsayımından ve global konumlama hizmetlerine kadar farklı emeller için binlerce uyduyu Dünya yörüngesine yolladı.
Birleşmiş Milletler (BM) Uzay İşleri Ofisinin yayımladığı “Uzay Objeleri Endeksine” nazaran bugüne dek uzaya 8 bin 754 insan üretimi obje gönderildi. Bunlardan 5 bin 292’si Dünya yörüngesinde konumlanırken, 3 bin 462’si dış uzaya yollandı yahut yeryüzüne geri döndü.
Endişeli Bilim İnsanları Birliğinin (UCS) 31 Mart 2019’da güncellediği datalara nazaran, hala Dünya yörüngesinde 2 bin 62 etkin uydu bulunuyor. Hubble üzere teleskopların ve Memleketler arası Uzay İstasyonu (ISS) üzere fonksiyonel araçların da listeye dahil edildiği göz önüne alındığında, yörüngedeki çalışır durumda olmayan uzay araçlarının sayısının çalışır durumdakilerin iki katından fazla olduğu anlaşılıyor. Fonksiyonunu tamamlamış bu denetimsiz objeler, uzay enkazının ana kaynağını oluşturuyor.
Ayrıca basamaklı fırlatma roketlerinin geride bırakılan kısımları, uydu ve teleskopların kopan kesimleri ve hatta ISS’de misyonlu astronot ve kozmonotların uzay yürüyüşleri sırasında düşürdükleri şeyler de uzaydaki enkaz yığınına ekleniyor.
Radar takip sistemlerinden elde edilen bilgiler, yörüngede 10 santimetreden büyük yaklaşık 23 bin insan imali objenin dolaştığını gösteriyor. Ayrıyeten radarla takibi mümkün olmayan, 1 santimetre ile 10 santimetre ortasındaki 500 binden fazla modülün da Dünya etrafında hareket ettiği kestirim ediliyor.
Uzay enkazının büyük kısmı yeryüzünden 2 bin kilometreye kadar irtifadaki uzay boşluğunu tanım eden “Alçak Yer Yörüngesi”nde bulunuyor. Yeryüzü müşahede ve hizmet uydularının büyük kısmı ve Memleketler arası Uzay İstasyonu bu yörünge bölgesinde yer alıyor. Saatte 35 bin kilometreyi aşan süratlerde hareket eden irili ufaklı objeler, faal durumdaki uydu ve araçlara ziyan verme mümkünlüğünün yanı sıra ISS’de vazife yapan astronot ve kozmonotlar için de hayati tehlike yaratıyor.
ÇARPIŞAN UYDULAR VE FÜZE DENEMELERİ
Öte yandan Dünya’nın etrafında farklı eksenlerinde hareket eden denetimsiz uyduların çarpışması, daha fazla uzay enkazı yaratarak başıboş savrulan objelerin sayısının ve buna bağlı risklerin artmasına yol açıyor.
Nitekim 10 Şubat 2018’de Rus Cosmos 2251 uydusu ile ABD’nin Iridium 33 uydusunun yörüngede çarpışması sonucu binlerce kesimden oluşan bir uzay enkazı meydana gelmişti. Dağılan kesimler çarpışma bölgesinin yaklaşık 450 kilometre altında seyreden ISS’e ulaşması ihtimali tasaya sebep olmuştu.
Öte yandan Çin’in 2007’de yaptığı füze denemesinde kendi meteoroloji uydusunu vurması ve Hindistan’ın 27 Mart 2019’da yaptığı misal deneme, büyük ölçüde uzay enkazının ortaya çıkmasına yol açmıştı. Hindistan’ın yaptığı denemenin ISS’e modül çarpma riskini 10 günde yüzde 44 artırdığı bildirilmişti.
KESSLER SENDROMU
Bilim insanları, bu tıp olayların ABD’li astrofizikçi Donald J. Kessler’in 1978’de ortaya attığı ve “Kessler sendromu” olarak anılan berbat hal senaryosunu akla getirdiğine dikkati çekiyor.
Kessler, o yıllarda insan üretimi objelerin yörüngede denetimsizce çarpışmasının giderek daha fazla uzay enkazı yaratacağı ve daima artan çarpışma riskinin uydu teknolojisinin kullanılmasını zorlaştırarak ileriye dönük uzay çalışmalarını baltalayacağı ikazında bulunmuştu.
TEMİZLİK ÇABALARI
Kessler’in ihtarının gerçeğe dönüşmekte olduğunu gören ülkeler, son yıllarda uzay enkazını tedbire konusunda memleketler arası düzenlemeler belirleme uğraşlarının yanında yörünge kalıntılarının nasıl temizlenebileceğine dair de fikirler geliştiriyor.
Bazı bilim insanları ve mühendisler, Dünya’nın manyetik alanına temas eden elektrik yüklü ipler aracılığıyla uzay enkazını meydana getiren malzemelerin bir kısmını atmosfere çekerek burada yok olmalarının sağlanabileceğini öne sürüyor. Japon Uzay Araştırma Ajansı (JAXA), bu fikri sınamak üzere, “Kounotori” uzay mekiğine bağlı “elektrikli kırbaç” olarak isimlendirdikleri bir mekanizmayı test edeceklerini duyurmuştu.
Öte yandan ömürlerini tamamlayan uyduları ve uzay araçlarını yavaşlatmak üzere yelken ve balon üzere sistemler eklenmesi ve başıboş objeleri lazerle maksat alarak yavaşlatma üzere seçenekler de bilim insanları ortasında tartışılıyor.