Ortaya koyduğu yapıtlarla dünya genelinde hürmet görmüş ve “Tarihçilerin Kutbu” olarak nitelendirilen Prof. Dr. Halil İnalcık, vefatının üçüncü yılında anılıyor.
Bir asırlık ömrünün son günlerine kadar çalışan İnalcık, ortaya koyduğu ilmi yapıtlarla dünyanın en saygın tarihçileri ortasında yer aldı.
AA muhabirinin kaynaklardan derlediği bilgilere nazaran, babası Kırım göçmenlerinden Seyit Osman Nuri Beyefendi ve annesi Ayşe Bahriye Hanım olan Halil İnalcık, 7 Eylül 1916’da İstanbul’da dünyaya geldi.
İlk ve ortaokulu Ankara ve Sivas’ta okuyan, liseyi Balıkesir Necati Beyefendi Muallim Mektebi’nde tamamlayan İnalcık, lisans eğitimini ise 1935’te Ankara Üniversitesi Lisan Tarih ve Coğrafya Fakültesinde (AÜDTCF) yaptı.
İnalcık, Yeniçağ Tarihi Kısmında yaptığı bir çalışma ile Prof. Dr. Fuat Köprülü’nün dikkatini çekti ve onun tavsiyesi ile ilmi yardımcı olarak görevlendirildi.
1942’de “Tanzimat ve Bulgar Meselesi” isimli doktora tezini veren İnalcık, 1943’te “Viyana’dan Büyük Ricat”e Osmanlı İmparatorluğu ve Kırım Hanlığı” başlıklı teziyle doçent oldu.
Halil İnalcık, 1945’te birebir üniversitede Arap Lisanı ve Edebiyatı Kısmından Şevkiye Işıl ile dünya meskenine girdi ve bu evlilikten kızı Günhan dünyaya geldi.
ABD’de Osmanlı-Türk tarihi araştırmalarının gelişimine büyük katkı sağladı
Aynı fakültede dersler veren İnalcık, 1947 yılında Türk Tarih Kurumu üyeliğine seçildi.
AÜDTCF tarafından 1949’da İngiltere’ye gönderilen İnalcık, burada Osmanlı tarihine ilişkin kaynakları araştırdı, değerli tarihçilerle tanıştı.
İngiltere’den 1951’de Türkiye’ye dönen İnalcık, birebir yıl Bursa Şer’iyye Sicilleri üzerinde çalışmaya başlayarak, bu sicillerin Topkapı Sarayı’nda temizlenip ciltlenerek tekrar Bursa’ya gönderilmesini sağladı.
Halil İnalcık, 1952’de “Viyana Bozgun Yıllarında Osmanlı-Kırım Hanlığı İşbirliği” teziyle profesörlük unvanı aldı.
Columbia, Princeton, Pennsylvania, Harvard üniversitelerinde ziyaretçi profesör olarak dersler veren İnalcık, ABD’de Osmanlı-Türk tarihi araştırmalarının gelişimine büyük katkı sağladı.
1972’de öğrenci olarak girip hocalık yaptığı Ankara Üniversitesinden emekli olan İnalcık, Chicago Üniversitesinde Osmanlı Tarihi Kürsüsü’nü kurdu.
Chicago Üniversitesinden de 1986’da emekliye ayrılan İnalcık, 1993 yılında Bilkent Üniversitesinde Tarih Kısmını kurdu. Ünlü tarihçi, 23 yıl boyunca Bilkent Üniversitesi Osmanlı Tarihi Kısmında yüksek lisans ve doktora öğrencilerine seminer dersi verdi, 2003 yılında birebir üniversitede Halil İnalcık Center for Ottoman Studies isimli bir merkez kurdu.
BİRÇOK ÜNİVERSİTEDEN FAHRİ DOJTORA UNVANI ALDI
İnalcık, yıllardan beri çeşitli arşivlerden topladığı evrak ve defterlerin kopyalarını, yarım kalmış araştırma metinlerini, binden fazla farklı basımı ve öteki gereçleri bu merkeze bağışladı.
Halil İnalcık, âlâ seviyede İngilizce, Fransızca, Almanca’nın yanı sıra orta seviyede de Arapça, Farsça ve İtalyanca biliyordu.
Uluslararası çapta şöhreti olan İnalcık, Cambridge Milletlerarası Biyografi Merkezi tarafından dünyada toplumsal bilimler alanında sayılı 2 bin bilim insanı ortasında gösterilirken Türk, Amerikan, İngiliz, Sırp ve Arnavutluk akademilerine üye seçildi. Çok sayıda ödül, nişan verilen İnalcık, birçok üniversiteden de fahri doktora unvanı aldı.
İnalcık, Prof. Suraiya Faroqhi ile birlikte E. J. Brill’in (Leiden) yayımladığı “The Ottoman Empire and Its Heritage” (Osmanlı İmparatorluğu ve Mirası) serisinin editörlüğünü üstlenirken 2005 yılına kadar bu seriden yayınlanan 38 cilt, Osmanlı tarihini Batı dünyasına tanıtan belirli başlı eserler ortasında yer aldı.
İnalcık, 2000’de İstanbul’un toplumsal ve ekonomik tarihi için büyük değere sahip olan “Halil İnalcık Araştırma Projesi”ni hayata geçirdi.
Prof. Dr. Halil İnalcık, 2002’de İslam Konferansı Teşkilatı tarafından Teşekkür Plaketi ve Kültür Bakanlığı 2002 Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’ne layık görüldü.
ÖZEL KABİR YAPILDI
İnalcık, 25 Temmuz 2016’da Ankara’da tedavi gördüğü hastanede hayatını kaybetti.
Cenazesi Bakanlar Heyeti kararıyla çok sevdiği Osmanlı padişahı olan Fatih Sultan Mehmet’in de türbesinin bulunduğu Fatih Mescidi Haziresine defnedildi.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın talimatı ile İnalcık’ın mezarı klasik Osmanlı ulema kabri formunda yapıldı.
Tanınmış ABD’li toplumsal bilimci Immanuel Wallerstein, İnalcık’ın kitapları, sayısız makaleleri, ansiklopedi unsurlarının toplumsal bilimciler için göz kamaştırıcı bir hazine mahiyetinde olduğunu vurgulayarak yeni jenerasyon tarihçilerin, Akdeniz, Osmanlı ve Balkan tarihi üzerindeki birçok yanlışın tashih edilmesini ona borçlu olduğunu belirtmişti.
ESERLERİ
Prof. Dr. Halil İnalcık’ın yapıtları temelde siyasi tarih, toplumsal ve ekonomik tarih, kurumlar tarihi, devlet yapısı ve ideolojisi, hukuk, ticaret, toplumsal katmanlar, üretim, vergi, bürokrasi, demografik yapı, kent tarihi ve sentez yapıtları kapsamında Osmanlı toplumsal ve ekonomik tarihini aydınlatmaya dönük çalışmalar olarak kapsayıcı halde gruplandırılabilir.
Yayınlanmış yüzlerce makalesi bulunan İnalcık’ın basılmış kitaplarından kimileri ise şunlar:
Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet, Devlet-i Aliyye, Tarihe Düşülen Notlar, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Toplumsal Tarihi, 1445 Tarihli Paşa Livası İcmal Defteri, Türklük Müslümanlık ve Osmanlı Mirası, Osmanlılar ve Haçlılar, Osmanlı ve Çağdaş Türkiye The Survey of İstanbul 1455, Rönesans Avrupası, Tanzimat, Kuruluş, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Studies in the History of Textiles, İznik Throughout History, Kuruluş ve İmparatorluk Sürecinde Osmanlı, Osmanlı ve Dünya, Has Bağçede Ayş-u Tarab, Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler, Adalet Kitabı, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Şair ve İşveren, Atatürk ve Demokratik Türkiye.
BATI DÜNYASINDA BÜYÜK YANKI UYANDIRAN ESER
Medipol Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet İpşirli, Halil İnalcık’ın kendisinden evvelki yerli ve yabancı tarihçilerden değerli ölçüde istifade ettiğini ve hiçbir vakit unutulmayacak derin izler bıraktığını söyledi.
İpşirli, “Şeyh-ül Müverrihin” yani “Tarihçilerin Şeyhi” yahut “Kut’ül Müverrihin” sıfatlarının İnalcık’a layık sıfatlar olduğunu söz etti.
İnalcık’ın çalışmalarında inanılmaz bir disiplin ve metot düzgünlüğü olduğunu, bilhassa arşive, Osmanlı kaynaklarına çok bedel verdiğini lisana getiren İpşirli, “İkinci bir konu ise Batı’daki birtakım tarihi ekolleri ve metodolojiyi tanıma imkanı bulmuştur. Birçok tanıdığımız tarihçi, kaynakları bilir lakin onun yorumlanmasında çok başarılı değildir. Birtakım beşerler da ben de ‘tarihçiyim’ deyip, farklı disiplinlerden gelip, ana kaynakları bilmeden yalnızca yorum yaparlar. Lakin hiçbir vakit o yorumlar sağlam bir temele oturmamaktadır. İnalcık’ta bu iki özellik çok kıymetli. Ana kaynakları çok yeterli bilmesi ve Batı’dan da yararlandığı metodolojik sistemle çok âlâ bir halde yorumlamış olması, yapıtlarına kalıcılık kazandırmıştır.” diye konuştu.
İnalcık’ın çalışmalarında bilhassa “İngilizce yazayım” üzere bir argümanının olmadığını aktaran İpşirli, “Ama İngilizce yazmasının çok büyük bir faydası oldu zira Batı dünyasından birçok kişi onu okudu. Batı, Osmanlı tarihini daha sağlıklı bir formda manaya, öğrenme imkanı buldu. Onun meşhur ‘The Ottoman Empire The Classical Age’ kitabı 1973 yılında yayınlandı. Çok ufak bir kitap fakat kıymetli birtakım tespitler var. Batı’da çok büyük yankı uyandırdı bu eser. 15-16 lisana çeviri edildi Doğu’da ve Batı’da.” dedi.
İnalcık’ın, akademik mecmualarda yayınlanan makalelerinin de çok kıymetli olduğunu vurgulayan İpşirli, kelamlarına şöyle devam etti:
“İslam’a ait yazmış olduğu makalelerin her biri belirli başlı bir mevzuyu aydınlatmaktadır. Bunun dışında Avrupa’da çeşitli mecmualarda yayınlanan makaleleri bir ortaya getirilerek, onlarca eser oluşturuldu. İstanbul’un fethi münasebetiyle yayınladığı ‘Fatih üzerine tetkikler’, İslam Ansiklopedisi’ndeki makaleleri, ‘Mehmet’ makalesi ve buna benzeri onlarca makale… Bir de onun asıl Batı dünyasında çok büyük yankı uyandıran yapıtı Arnavutluk üzerine yaptığı çalışmasıydı. Bu çalışmasında çok yeni bir şeyi ortaya attı. Osmanlı’nın, Balkanlar’daki zaferinin akabinde oralarda kalıcı olmasının sebebinin, oradaki Hristiyanları, papazları devlet hizmetinde kullandığını, yani onları dışlamadığını ortaya atması, adeta bir inkılap oldu.”
ABD VATANDAŞLIĞINI KABUL ETMEDİ
İnalcık’ın kıymetli birinci hizmetinin, Osmanlı tarihini incelemeden, dikkate almadan bir Avrupa tarihinin yazılamayacağını ispat etmesi olduğunu lisana getiren İpşirli, “O vakit Avrupa tarihi birebir vakitte dünya tarihidir. Amerika şimdi var, yok üzere. Avusturalya yok. Avrupa ve Asya var. Orada da son kelamı söyler durumda olan Osmanlı. Bunu bilimsel çalışmaları ve akademisyenlerle olan tartışmalarıyla kabul ettirdi.” dedi.
İnalcık’ın Amerika’ya gitmiş olmasını değerli bir dönüm notası olarak gördüğünü tabir eden İpşirli, Halil İnalcık’ın Amerika’da birçok insan yetiştirdiğini, bu akademisyenlerin onun fikirlerini devam ettirdiğini söyledi.
ABD’den Türkiye’ye döndükten sonra İnalcık’ın değerinin bilindiğini, takdir edildiğini belirten İpşirli, İhsan Doğramacı’nın kendisine sahip çıktığını ve ABD’deki kütüphanesini Türkiye’ye getirdiğini aktardı.
Halil İnalcık’ın tarafsız bir tarihçi olduğunu ancak hiçbir vakit ülkesinin kıymetlerinden kopmadığını, hatta ABD vatandaşlığı teklifini dahi kabul etmediğini vurgulayan İpşirli, “Bir görüşmemizde ‘Batılılar bizim yüzümüze gülerler, sevecen görünürler ancak her vakit bizi hakir görürler.’ demişti. Hoca dünyada çok insan tanımış, ahbaplıklar kurmuş lakin ulusal hislerinde en ufak bir zedelenme, gerileme olmamıştır. Zati o hislerle da vefat etti. Onun bu hislere sahip olduğunun en değerli delili öldükten sonra layık olduğu yere defnedilmesidir. Bakanlar Heyeti Kararı ile Fatih Mescidi’ne… Gönül verdiği, ismine pek çok makale yazdığı Fatih’e hayrandı. Layık olduğu yere defnedildi. Ruhu şad olsun.” değerlendirmesinde bulundu.